Back Keurajeuën Romawi ACE Romeinse Ryk Afrikaans የሮማ ግዛት Amharic Imperio Romano AN Romanisc Rice ANG الإمبراطورية الرومانية Arabic لإمبراطورية الرومانية ARY الامبراطوريه الرومانيه ARZ ৰোমান সাম্ৰাজ্য Assamese Румалъул империя AV
L'Imperiu Romanu (en llatín Imperium Rōmānum, y en griegu Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων, Basileia tōn Rhōmaiōn) foi ún de los periodos de l'Antigua Roma. Siguió al periodu de la República romana, estendiéndose nel tiempu ente l'añu 27 e.C. y el 476, y caracterizose por una forma de gobiernu basada nel poder personal d'un enpmerador y pola espansión de Roma per toles riberes del mar Mediterranau, neto n'Europa que n'África y Asia. La so capital, la ciudá de Roma, foi la mayor ciudá del mundu ente los años 100 e.C. y 400, dexando'l so llugar a Constantinopla (la Nueva Roma construyida por Constantín el Grande) alredor del añu 500[1][2]. La población del conxuntu del Imperiu estímase ente los 50 y los 90 millones d'habitantes, un 20% de la población mundial de la dómina[3][4].
La Repúbica romana viose desestabilizada por una serie de conflictos políticos y guerres civiles. Nesi contestu Xuliu César consiguió ser designáu dictador perpetuu, pa dempués morrer asesináu en 44 e.C.. Les guerres civiles y los asesinatos continuaron de magar hasta que, tres de la batalla d'Actium (31 e.C.), Octaviu, fíu adoptivu de César, venció a Marcu Antoniu y Cleopatra, incorporando'l reinu d'Exiptu al territoriu romanu. El so poder yera tan incontestable que, nel añu 27 e.C., el Senáu concedió-y el imperium (poder absolutu) y el títulu d'Augustus, lo que supunxo'l fin definitivu de la república.
La dómina imperial de Roma duró aproximao 1.500 años. Los dos primeros sieglos d'esistencia del imperiu foron tiempos d'estabilidá política y prosperidá económica, nos que s'algamó lo que se conocía como Pax Romana. Tres de la victoria d'Octaviu el territoriu de Roma medró enforma poles sos victories militares. Tres de l'asesinatu de Calígula, nel añu 41, el Senáu consideró la posibilidá de restaurar la república, pero la Guardia Pretoriana proclamó emperador a Claudiu. Con elli Roma invadió Britannia, no que foi la primer conquista d'importancia tres de la muerte d'Octaviu. El socesor de Claudiu, Nerón, suicidose nel añu 68, y la so muerte desató una guerra civil demientres la que hasta cuatro xenerales llexionarios diferentes foron proclamaos emperadores. Vespasianu acabó imponiéndose a los otros nel añu 69, ya inauguró lo qu'habría ser la dinastía Flavia. Asocediolu'l so fíu Titu, qu'inauguró'l Coliséu de Roma poco dempués de la erupción del Vesubiu. Reinó perpocu tiempu, y foi asocedíu pol so hermanu Domicianu, que morrió asesináu tres d'un llargu reináu. El Senáu escoyó entonces como emperador a Nerva, el primeru de los cinco emperadores de la dinastía Antonina. Embaxu'l reináu del segundu d'ellos, Traxanu (98-117), l'imperiu algamó la so mayor estensión.
El reináu de Cómodu marca l'entamu d'aniciu del declive romanu. El so asesinatu, en 192, señala l'entamu del Añu de los Cinco Emperadores, del que salió trunfante la figura del emperador Septimiu Severu. L'asesinatu d'Alexandru Severu en 235 ye'l fitu qu'aveza a señalase como la del entamu de la crisis del sieglu III, na que'l Senáu proclamó 26 emperadores nún periodu de 50 años. Nun habría ser hasta'l reináu de Dioclecianu cuando la crisis finara; esti optó, pa facelo, pela instauración d'una Tetrarquía, na que cuatro emperadores gobernaben l'imperiu al tiempu, repartiéndose los sos territorios. Esti arreglu acabó por amosase fallíu, y provocó una guerra civil na que salió trunfante Constantín el Grande, que, tres de derrotar a los sos rivales, convirtióse n'emperador únicu nel añu 324. Estableció una segunda capital imperial en Bizanciu, qu'elli renomó como Constantinopla, y convirtióse al cristianismu, al que convirtió en relixón oficial del imperiu.
Tres de la muerte de Teodosiu I en 395 l'imperiu pasó a tar permanentemente dividido ente un imperiu occidental y otru oriental. La situación na metá occidental foi empeorando gradualmente por una combinación de factores: abusu del poder imperial, guerres civiles, migraciones ya invasiones bárbares, reformes militares y depresión económica. El saquéu de Roma en 410 polos visigodos, y llueu en 455 polos vándalos, aceleró la decayencia del imperiu occidental. La deposición del emperador Rómulu Augústulu pol caudillu Odoacru en 476 aveza a considerase como la fecha de la cayida definitiva del imperiu occidental. Sicasí, l'emperador oriental inxamás reconociera a Rómulu Augústulu, y oficialmente'l gobiernu separtáu de la metá occidental del imperiu namái desapareció tres de la muerte de Xuliu Nepote, en 480. L'Imperiu romanu d'Oriente (conocíu na historiografía moderna como Imperiu bizantín) siguió esistiendo otru mileniu más, a lo primero en llucha pola supremacía na rexón col imperiu sasánida, y dempués viendo como'l so territoriu diba siendo conquistáu a poco y a poco pol imperiu otomanu, que-y punxo fin cola conquista de Constantinopla en 1453.
L'imperiu romanu foi ún de los principales estaos de la so dómina, neto na estaya político-militar que na económica o la cultural. No cimero del so poder, nel reináu de Traxanu, estendíase per 5 millones de quilómetros cuadraos, y nelli vivíen unos 70 millones d'habitantes, un 21% de la población mundial de la dómina. La llonxevidá y gran estensión del imperiu aseguró la pervivencia, dempués de la so desaparición, de la so influyencia na llingua, cultura, relixón, arquiteutura, filosofía, derechu y formes de gobiernu de los estaos que lu asocedieron. Demientres la Edá Media hebo dellos intentos d'establecer socesores d'elli, como'l Sacru Imperiu Romanu Xermánicu, y la so herencia foi llevada, pol colonialismu européu qu'entamó a desarrollase dempués del Renacimientu, a tolos rincones del planeta.
- ↑ Morris, Ian. Social Development. Stanford University, 2010.
- ↑ Morris, Ian. Why the West Rules—For Now, New York: Farrar, Straus and Giroux. 2010. ISBN 978-0-374-29002-3.
- ↑ Media de cifres sacaes de distintes fontes documentales. Historical Estimates of World Population na web del U.S. Census Bureau.
- ↑ «Population Growth and Technological Change: One Million B.C. To 1990». The Quarterly Journal of Economics 108 (3): páxs. 681–716. 1993. doi:. http://faculty.econ.ucdavis.edu/faculty/gclark/210a/readings/kremer1993.pdf.